Дана Жол экономикалық стратегиясы мен қазіргі басқарушы тап арасындағы айырмашылығы

«Дана Жолдың даму стартегиясы қазіргі басқарушы тап жүзеге асырып жатқан стартегиядан қалай ерекшеленеді?!» – деген сауалдарды бізге жиі қояды. Бізге реформаның жолы бойынша жүріп, дамыған капиталистік мемлекетті құрудан басқа амал жоқ секілді. Демек, біздің мақсатымыз ортақ. Алайда осы мақсатқа қол жеткізе аламыз ба? Аталмыш мақалада біз осы мәселеге тереңірек тоқталуға тырысамыз.

Қазіргі таңда Қазақстанда феодал-буржуазиялық құрылым немесе басқаша айтқанда монархиялық капитал жүйесі қызмет етеді. Мұндай жүйеде басқарушы тап шикізаттан түсетін пайданы қадағалайтын және осы ақшаларды өз қалауы бойынша ұлт арасында бөлу құқығына ие болатын бірнеше шағын адамдар тобы болып табылады. Біз бұл адамдардың тобын монархиялық капитал деп атаймыз. Билікті өз қолында сақтап қалу үшін, бұл топ, адамдарға нақты билік ету қабілетіне ие және сан жағынан көп тапқа негізделуді талап етеді.

Мұндай таптардың саны екеу, олар: капиталистер мен феодал-шенеуліктер. Мысалы, капиталист оған жұмыс істейтін адамдарды басқара алады. Ол оларға үкім шығара және өз қызметкерлерінен бұйрықтардың орындалуын талап ете алады. Милиция бастығы немесе әкім (феодал-шенеунік) де осындай адамдарға билік ету мүмкіндігіне ие.

Осы екі таптың ішінен монархиялық капитал әрқашанда феодал-шенеунікті таңдайды. Мұндай таңдау жасаудың себептері өте қарапайым. Себебі қандай да бір феодал-шенеунік монархиялық капиталдың бұйрықтарын орындамайтын болса, онда оны жұмыстан шығарып және оның орнына басқа феодал-шенеунікті тағайындауға болады. Ал егер капиталист монархиялық капиталдың бұйрықтарын орындамаған жағдайда, оны жұмыстан шығару мүмкін емес, себебі капиталистің артықшылығы ол иеленетін қызмет деңгейіне байланысты емес, ал оған тиесілі өндіріс орындарының бар болуында болып табылады. Сондықтан да, капиталистің билігін тартып алу үшін алдымен оған тиесілі мүлікті тартып алмақ керек. Демек, капиталистің мүлкін тартып алуға қарағанда шенеунікті жұмыстан шығару әлдеқайда оңай болып табылатындықтан, монархиялық капитал жүйесі мемлекет ішінде әрқашанда феодал-шенеунікке негізделеді.

Сыртқы әлемде монархиялық капитал жүйесі ірі халықаралық капиталға негізделеді, себебі феодал-шенеуніктерге негізделген монархиялық капитал жүйесі біздің мемлекеттегі ішкі тауар өндірісінің дамуына кедергі келтіреді. Егерде билікте капиталистер отыратын болса, онда біздің өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы дамып, өткізу нарығы мен пайда үшін сыртқы капиталмен бәсекеге түсу қабілетіне ие болар еді. Монархиялық капиталдың Қазақстанның ресурстарын шетелдіктердің бақылауына өткізуі қолдау көрсетудің келесі бір себебі болып табылады.

Монархиялық капиталдың экономикалық платформасын қарастырайық. Халық қажеттіліктерінің басым бөлігі шикізаттан түскен түсім арқылы, ал кейіннен дамыған мемлекеттердің өндірістік тауарларына шикізаттан түскен түсімді алмастыру арқылы қамтамасыз етіледі. Ұлттың өзінің өндірісі мен ауыл шаруашылығы, халықтың осы тауарларға деген қажеттіліктерін 10% дейін ғана қанағаттандырады. Бүгінгі күні Қазақстанда халық қажеттіліктерін қанағаттандыратын өнеркәсіп болмағандықтан, колониалды-шикізаттық экономика қалыптасты. Мұндай экономикада, халықтың өмір сүру деңгейі елге келетін долларлардың санына байланысты болады. Біздің мемлекетімізде долларлар ағымы көп болған сайын, біз шетелдік тауарларды көбірек сатып алуға мүмкіндік аламыз да, солайша өзімізді ауқатты күйде сезінеміз. Ал мемлекетімізге долларлар саны аз түскен сайын, біз шетелдік тауарларды аз сатып ала бастаймыз да, соның негізінде өзімізді кедей сезінеміз.

Қазіргі экономикалық платформа өте тұрақсыз, себебі біздің шикізаттың бағасын басқарушы тап белгілемейді. Егер де күндердің бір күнінде әлемдік нарықта мұнайдың бағасы төмендеп кететін болса, онда тұрғындардың өмір сүру деңгейі де төмендейтін болады. Мұндай бақыланбайтын өмір сүру деңгейінің төмендеуі әлеуметтік жарылысқа және қазіргі таптың билігін жоғалтуға әкелуі мүмкін.

Сондай-ақ, парсы шығанағындағы монархиямен салыстырғанда, Қазақстандағы бір азаматқа шаққандағы шикізаттан түсетін табыс төмен болып табылады. Салыстыру үшін, 2008 жылы мұнай экспортынан түскен табыс 79 млрд. долларды құраған БАӘ алайық. Бұл мемлекеттегі халық саны 4 млн. адамды құрайды. Демек, БАӘ-де жан басына шаққандағы шикізаттан түсетін табыс 20 000 долларды құрайды. 2008 жылы Қазақстанның мұнай экспортынан түскен табыс 42 млрд. долларды құраған. Еліміздегі халық саны 16 млн. адам. Сәйкесінше, Қазақстанда бір адамға шаққандағы шикізаттан түсетін табыс 2 600 долларды құрайды. БАӘ мен Қазақстан арасындағы айырмашылық сегіз есеге жуық. Демек, тұрғындардың өмір сүру деңгейінің өсуі ішкі тауар өндірісінің өсуі есебінен жүзеге асырылуы қажет.

Сондықтан да, монархиялық капитал ерте ме, кеш пе елдің өзінің отандық өнеркәсібі мен ауыл шаруашылығын дамытуға кірісуі керек еді. Басқарушы тап арқылы таңдалынған бұл жол, халықтың барлық қажеттіліктерін елдің отандық өнеркәсібі мен ауыл шаруашылығы қамтамасыз ететін дамыған капиталистік экономиканы құру жолы болып табылады. Әлбетте, біз барлық тауарларды шығара алмаймыз және халықаралық еңбек бөлінісін де ешкім жоққа шығармайды. Мысалы, егерде жапон капиталистері автокөлік жасап шығарып, оны халықаралық нарықта сатып, сол алған табысына АҚШ ұшағын, Сауд Аравия мұнайы мен Кения кофесін сатып алатын болса, онда бұл жапонның ішкі өнеркәсібі ұлттың барлық қажетті тауарлармен қамтамасыз ете алды дегенді білдіреді. Бұл нақты мысалда жапон өнеркәсібі еңбектің халықаралық бөлінісі арқылы өз ұлтын өзінде жоқ тауарлармен (мұнай және кофе) не болмаса Жапония өндірмейтін тауарлармен (жолаушылар ұшағы) қамтамасыз етіп отырғандығын көрдік. Яғни, біз ұшақты бүгінгі күні мұнайдан түскен түсім арқылы сатып алып отырсақ, онда болашақта біз оны ауыл шаруашылығы өнімін экспортқа сатудан түскен табысқа иеленетін боламыз. Бұл жағдайда басты айырмашылық ұшақтарды бізге шикізаттан түскен түсім емес, біздің өзіміздің отандық өндірісімізден түскен түсім қамтамасыз ететіндігінде болып табылады.

Демек, қазіргі басқарушы тап дамыған капиталистік мемлекетті құру шешімін саналы түрде қабылдағандығын көріп отырмыз. Дана Жолда дәл осы ұстанымда тұр. Осы тұста қазіргі басқарушы тап стратегиясы мен Дана Жол стратегиясы арасындағы негізгі айырмашылықтарды қарастыруға көшейік.

Алдымен тұрғындар жағдайының өсуінен бастайық.

Бірінші айырмашылық: тұрғындар жағдайының өсуі.

Қазіргі басқарушы тап тұрғындардың өмір сүру деңгейін шикізаттан түскен түсім арқылы көтеріп отыр. Аталмыш бағыттар төмендегі басымдылықтардың негізінде орындалады.
1. Қазіргі басқарушы тап, шикізаттан түскен табыстың бір бөлігін бюджет саласы қызметкерлерінің жалақысын көтеру және біздің азаматтарымыздың түрлі санаттарына әлеуметтік төлемдер төлеу мақсатында жұмсайды.
2. Қазіргі басқарушы тап, шикізаттан түскен табыстың бір бөлігін жолдар, мектептер, ауруханалар, электростанциялар, құбыр жолдарын жөндеу бойынша түрлі мемлекеттік бағдарламаларды қаржыландыруға жұмсайды. Демек, бұл салада жұмыс істейтін адамдар осы арқылы қосымша табыс алып отыр.
3. Қазіргі басқарушы тап, шикізаттан түскен табыстың бір бөлігін тұтынушылық тауарларды өндіретін экономика салаларын қаржыландыруға жұмсайды.

Енді дәл осы сұрақтар аясындағы Дана Жол стратегиясын қарастырайық. Біз ұлттың әл-ауқаттылығының өсуі экономиканың тауар өндіруші саласындағы еңбек өнімділігінің өсуіне байланысты болуы қажет деген ұстанымды ұстанамыз. Яғни, нақты жалақының өсуі тек тауар өндірісінің өсуіне байланысты болады. Дана Жол стратегиясындағы негізгі басымдылықтар келесідей көріні алады:

Бірінші кезеңде, шикізатты сатудан түскен табыс елдің ішкі өнеркәсібі мен ауыл шаруашылығын қамтамасыз етуге жұмсалуы тиіс. Ол үшін бізге тұрғындарды сапа мен баға жағынан қанағаттандырып, тұтынушылық тауарларды өндіруге мүмкіндік беретін заманауи технологияларды алу керек. Мұндай жағдайда тұрғындар жағдайының өсуі ішкі өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығындағы жаңа жұмыс орындарының пайда болуының негізінде жүзеге асады. Бюджет саласы қызметкерлерінің жалақысы жаңа өндіріс орындарынан алынған жанама салықтар есебінің негізінде көтерілетін болады.

Екінші кезеңде, шикізаттан түскен табыс инфрақұрылым объектілерінің құрылысын, жаңа темір жолдарын және автомобиль жолдарын, электростанцияларды, мектептерді, ауруханалар мен басқа да инфрақұрылым объектілерін қаржыландыруға жұмсау қажет.

Денсаулық сақтау, білім беру және инфрақұрылым салаларын қаржыландыру неліктен екінші кезеңде жүзеге асуы қажет екендігін түсіндіріп өтейік. Себебі бұл салаларда жұмыс істейтін барлық адамдар, өздерінің алған қосымша пайдасын тамақ, жиһаз, үй шаруашылығына арналған тауарлар, құрылыс материалдары және т.б. сияқты тұтынушылық тауарларды алуға жұмсайды. Егер де бізде халық қажеттілігінің 85–95% қанағаттандыратын ішкі өндіріс болмаса, онда қосышма ақшалардың барлығы мемлекеттен кетіп, импорт үлесін ұлғайтуға жол ашады.

Енді Дана Жол экономикалық стратегиясы мен қазіргі басқарушы тап арасындағы негізгі екінші айырмашылыққа көшейік. Мұндағы басты айырмашылық Қазақстанның дамыған капиталистік мемлекетке айналуын кім орындамақ деген сұрақты талдаудан басталады. Қай тап басқарушы болмақ.

Екінші айырмашылық: басқарушы тап.

Монархиялық капитал Қазақстанды дамыған капиталистік мемлекетке айналдыратын феодал-шенеуніктер болмақ деп есептейді. Сол себептен де, феодал-шенеуніктер табы капиталистермен салыстырғанда үстемдігі жоғары тап болып қала береді және бизнес ашу жағдайларын жеңілдеткен күннің өзінде, өзінен көптеген реттейтін және тексеретін функцияларды қалдырады.

Кәсіпкерлерге өзінің жеке компаниясын дамыту бойынша баяғысынша көптеген рұқсаттар алу керек болады, ол үшін үнемі әділет министрлігіне, өрт сөндіру, әкімшілікке, СЭС, салық органдары және т.б. органдардың қызметіне жүгіну қажет болып табылады. Түрлі мемлекет органдарының қызметкерлері тауар өндіруші компанияларды қылмыстық іс жүргізбей және сот шешімінің қаулысынсыз кез-келген уақытта тексере беруге мүмкіндік алады.

Басқраушы таптың стратегиясы да экономиканың қайта қалпына келтірілген жаңа өңдеуші өндірісі мен басшылық буынын қаржыландыру қызметін феодал-шенеуніктер жүргізетін болады деп есептейді. Олар өндірісті дамытудың мемлекеттік бағдарламаларын қабылдап, бекітетін, сонымен қатар қандай кәсіпорынды құру, әрбір кәсіпорынның құрылысы үшін қанша инвестиция құю және кейіннен олардың өнімдерін қайда өткізу керектігін шешеді.

Мұндай жүйеде, феодал-шенеуніктер жаңа зауыттар мен фабрикалар құрылысының масштабты ауданына көбірек қызығушылық танытады, себебі мұнда құрылыс салуға тендер ұтып алуға деген үлкен мүмкіндіктер бар. Алайда феодал-шенеуніктер кәсіпорындардың бәсеке нарығындағы жұмысшыларды басқара алмайды, себебі олар өздері құрған кәсіпорынның болашақтағы қызметіне қызығушылық таныта қоймайды. Демек, феодал-шенеуніктер жаңа кәсіпорындардың өнімін болашақта тиімді пайдалануға емес, керісінше олардың құрылысын салуға бағытталады. Оларды шығарылған өнімнің сапасын көтеруге қатысты сұрақтар, жаңа нарықтарды іздеу мен тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру мәселелері қызықтырмайтын болады. Шенеуніктер осы зауыт өнімін тұтынушылардың шағымдарын да қарастырмайтын болады. Дәл осыларға байланысты, ерте ме, кеш пе шенеунік арқылы салынылған барлық кәсіпорындар, өз өнімдеріне өткізу нарығын таба алмау немесе өздерінің бұрынғы тұтынушыларын жоғалтып алу себебінен жұмыс істеуін тоқтатады.

Монархиялық капиталдың басшылығымен өнеркәсіп пен пен ауыл шаруашылығына құйылған шикізаттан түскен ақшаның тиімділігі төмен немесе нөлге тең болатындығы көз алдымызда көрінетін болады. Зауыттар құрылысына құйылған инвестиция соммасы, осы зауыттар шығаратын өнімнен алынылған ақшамен салыстырғанда әлдеқайда көп болады. Салынылған кәсіпорындардың бір бөлігі ашылғаннан кейін, өнімін өткізетін нарық таба алмай, жабылып қалады. Басқалары кішкене уақыт жұмыс істеп, кейіннен өнімінің сапа мен баға жағынан тұтынушыларды қанағаттандырмағандығынан, толықтай жабылып қалады.

Экономикалық платформа уақыт бірлігіне сәйкес үлкен көлемде өнім өндіру мақсатында, үнемі технологиялардың алмасуын ынталандыра алмайтындықтан, өндіріс пен ауыл шаруашылығындағы еңбек өнімділігі төмендей беретін болады. Нәтижесінде, біз ұлт ретінде моральды және физикалық жағынан тозған құрал жабдықтары бар жұмыс істемейтін және өнім өндірмейтін көптеген үймелі зауыттарға ие боламыз. Яғни бос, ештеңеге тұрмайтын «қораптарды» сатып алатын боламыз.

Басқарушы таптың осындай стратегиясынан кейін Дана Жол ұсынысын қарастырып өтейік. Біз кәсіпкерлер Қазақстанды дамыған капиталистік мемлекетке айналдырады деген көзқарасты ұстанамыз. Ол үшін тауар өндіруші актив иелерінің қолына экономикалық, кейіннен саяси билікті беру керек.

Ол үшін, біріншіден, тауар өндіруші шикізаттық емес сектор компанияларына деген салық алымдарының көлемі олардың тауар сату көлемінің 5%-ынан аспайтын болу керек. Екіншіден, мемлекеттік органдардың тауар өндіруші шикізаттық емес сектор компанияларын сот шешімінсіз немесе қылмыстық іс қозғалмай жатып кез-келген тексеріс түрімен тексеруіне тыйым салынады. Үшіншіден, жылжымалы және жылжымайтын мүлікті сату және сатып алу мәмілесін жасау үшін, сонымен қатар компанияны ашу үшін нотариалдық бекіту жеткілікті болып табылатын болады.

Осылайша біз феодал-шенеуніктерден рұқсат етілетін-тиятын функцияның негізгі бөлігі алатын боламыз.

Дана Жол стратегиясына сәйкес экономиканың жаңа салаларды салу мен қаржыландыру кәсіпкерлерге берілетін болады. Дәл осы тап әрбір өндіріс объектілерін қаржыландыру үшін қанша инвестиция тарту, қандай өнімді шығару, бұл өнімді қайда және қандай бағада сату қажет екендігін шешетін болады.

Осы жағдайдағы мемлекеттің басты міндеті – біздің кәсіпкерлерге ішкі және сыртқы нарықтарға шығу жолдарын ұсыну болып табылады. Ішкі нарықта шетел тауарларына квота тағайындау арқылы Қазақстанда өндірілетін немесе өндіріліп жатқан тауарлардың өтімділігі қамтамасыз етіледі. Сыртқы нарықта шығу үшін біздің отандық өндірушілеріміз шетелге сатқан әрбір тауар данасы үшін мемлекет тарапынан тура және жанама субсидиялар жүйесі жұмыс істейтін болады.

Шенеунікпен салыстырғанда, кәсіпкерлер өздерінің негізгі табысын зауыт салу барысында емес, сол зауыт жұмыс істеп және өз өнімін бере бастаған уақытта алатындығын түсінуіміз қажет. Сол себептен де, кәсіпкерлер зауыт тоқтап қалмас үшін өз өнімдерінің сапасын ұдайы жетілдіріп, оның бағасын төмендетуге ұмтылып, жаңа өткізу нарықтарын іздестіріп және тұтынушылардың мұқтаждықтарын қанағаттандырып отыру жолында бар күшін пайдаланады.

Кәсіпкерлер салған зауыттардың барлығы жоғары қуаттылықпен жұмыс істейді және тұрғындарға қажетті тауарларды толығымен қанағаттандырады деп айтуға болады ма? Жоқ, болмайды. Көптеген зауыттар өз өнімдерін шығара алмай немесе ашылғаннан кейінгі кішкене уақыттан соң қызметін тоқтатуы мүмкін. Бұл шарасыздық. Алайда, көптеген зауыттар ашылады және олар аяқтарынан тұрып, басқа мемлекеттердің бәсекелестерімен салыстырғанда баға мен сапа жағынан қалыспайтын өз өнімдерін шығара бастайды. Ерте ме, кеш пе бұл зауыттардан түскен табыс олардың құрылысына кеткен барлық шығындардың орнын жабатын болады.

Біз орнататын экономикалық жүйе, экономикалық және саяси билікті тауар өндіруші компаниялардың қолына береді. Сондықтан да, ауқатты, әрі қоғамда белгілі бір құрметке ие болғысы келетін кез-келген адам, нақты өндіріс саласында қызмет етуге бағытталатын болады. Ал ол үшін сол адамға нақты өндірістің белгілі-бір саласына қатысты білімдерді игеру қажет екендігі даусыз. Яғни, экономикалық әрекет арқылы, біз адамдарды өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы саласында білім алуға итермелейміз. Қазіргі таңда қоғамдағы ауқатты, әрі беделді адам бюджет қаражаттарын бөліп отырған шенеунік, не болмаса шикізатты сатушы адам болып табылады.

Дана Жол стратегиясы мен біздің қазіргі басқарушы таптың негізгі ерекшеліктерінің үшіншісін талдауға көшейік. Бұл ерекшелік шетелдіктердің бақылауында тұрған біздің шикізат орындарын қалай мемлекеттендіреміз деген сұрақтың маңыздылығында болып табылады.

Үшінші айырмашылық: мемлекеттендіру.

Біздің мұнай орындарымызды қайтарып алуға қатысты, қазіргі басқарушы таптың іс-әрекетінің сипаттамасы – өте баяу және қорқақтыққа жақын. Монархиялық капитал белсенді қадамдарды жүзеге асыра алмайды, себебі ол АҚШ және Қытай компанияларын абайсызда ренжітіп, олардың көмегінен алыстап кетуден қорқады. Басқарушы тап егерде біз АҚШ және Қытайдың қызығушылықтарына кедергі келтіретін болсақ, онда олар бізге 2005 жылғы Ирактің немесе 2011 жылғы Ливияның жағдайын алып келмек деген сылтаулар айтады. Сондықтан да, біздің кен орындарымызды ұлт меншігіне қайтару үшін ол өте үлкен көлемдегі ақша төлеп отыр.

Әсіресе, мемлекеттендіруге қатысты қазіргі басқарушы таптың позициясы Қарашығанақ мысалында өте жақсы көрсетілген. 2009 жылдан 2011 жылдар аралығында болған ұзақ келісулердің нәтижесінде Қарашығанақ консорциумы 2009 жылдың 31 желтоқсанынан басталған түсінбеушіліктерді реттеу үшін Қазақстан еншісіне 5%-дық үлесті берді. Осыған қоса жобада қатысқан қосымша 5% үлесті нарықтық баға бойынша сатуды қарастырды. Соның нәтижесінде Қазақстан Қарашығанақтың 10% ие болып, мұнайдан түскен түсімін арттыруға мүмкіндік алды. Берілген үлестің құны ақшалай емес эквивалентті қосқандағы 3 млрд. долларды құрады. Үлесті иеленуді қаржыландыру үшін консорциум мүшелері «ҚазМұнайГазға» үш жылдық төлемақы бойынша нарықтық бағада 1 млрд. доллар несие беретін болды.

Нәтижесінде келесідей жағдай орын алды: Қарашығанақтың қоры 8 млрд. баррельді, мұнайды өндіру көлемі– тәулігіне 250 мың баррельді құрайды. Яғни Қазақстан үкіметі 10% иеленді немесе басқаша айтқанда 800 млн. баррель мұнай үшін 3 млрд. доллар компенсация төледі.

Салыстыру үшін Ориноко өзенінің бассейніндегі мұнай орындарын ұлт меншігіне қайтару бойынша Венесуэла үкіметінің жүргізген іс-әрекетіне көз жүгіртіп өтейік. Оны мемлекеттендіру үшін мемлекет 4 млрд. доллар көлемінде компенсация төленген болатын. Мұнай кен орындарының қоры – 10 млрд. баррель, ал мұнай өндіру – тәулігіне 260 мың. баррельді құрайды. Егерде Қазақстан үкіметі Венесуэлланың тәжірибесіне сүйеніп, әрекет ететін болса, онда Қарашығанақтың 10% үшін 300 млн. доллар компенсация төлер еді, ал біз 3 млрд. доллар немесе 10 есе көп ақша төледік.

Басқа мысал. 2007 ж. мемлекет билігі мұнай-газ орындарына мемлекеттендіру жүргізгеннен кейін, американдық компания Exxon Mobil венесуэльдық нарықтан кетті. Дәл осы жылы Exxon Mobil Әлемдік банктің төрелік сотының комитетіне, өзіне 20 млрд. доллар көлеміндегі сомманы төлеу жөнінде шағым түсірді. Келісулердің нәтижесінде бастапқы сома алдымен 12 млрд. долларға, ал 2011 жылы 6 млрд. долларға дейін төмендеді.

2012 жылдың 1 қаңтарында Халықаралық төрелік сот Венесуэла үкіметіне Exxon Mobil компаниясына 908 млн. доллар көлеміндегі компенсация төлеуді бұйырды. Өз кезегінде Венесуэла Үкіметі тек 255 млн. доллар төлеуге келісім берді. Нағыз ұлттық мүддені қорғау дегеніміз осы. Құралсыз көзқарас бойынша жобада 10% ие болу үшін 3 млрд. доллар төлеген қазақстандық үкімет пен барлық кен орындарының бақылауы үшін не бәрі 900 млн. доллар төлеген Венесуэла үкіметінің арасындағы өте үлкен айырмашылықты байқауға болады.

Біздің кен орындарымызды ұлт меншігіне қайтарудағы мұндай қорқақ және баяу әрекет 20 жылдан 30 жылға дейінгі уақытты қамтуы мүмкін.

Дана Жол стратегиясы шикізатты мемлекеттендіру, бұл – объективті үдеріс деп біледі. Себебі мұнайды адам өз еңбегімен жасаған жоқ және сондықтан да өздері жасамаған нәрседен бір топ жеке инвесторлардың үлкен пайда табуы экономикалық тұрғыдан дұрыс емес. Яғни, шикізат беретін қосымша пайда белгілі бір жеке инвесторлардың ғана емес бүкіл қоғам игілігіне жұмсалуы тиіс.

Сонымен қатар, барлық мемлекеттерден кен орындарын бірден алып алуға және АҚШ, Қытай, Ресей және Еуропа мемлекеттеріне бір уақытта мұндай үрдіс жүргізбеу қажет. Мемлекеттендіруді кезең-кезеңге бөліп жүргізу керек.

Бірінші кезеңде Евразиялық топ, Қазақмыс, Қазцинк сияқты тау-кен салаларын мемлекеттендіруді жүзеге асатын болады. Тау-кен салаларын ұлттың меншігіне қайтару шамамен 3-тен 6 айға дейінгі уақытты қамтитын болады.

Екінші кезең Қытайға тиесілі кен орындарын мемлекеттендіру болып табылады. Бүгінгі күні Қытай үлесіне Қазақстан мұнайының 30% тиесілі. Қытайға тиесілі үлесті мемлекеттендіру кезінде, біз АҚШ, Еуропа және Ресейден саяси және экономикалық қолдау алатын боламыз.

Қытай – АҚШ пен Еуропаның геосаяси бәсекелесі болып табылатындықтан, біз бұлардан қолдау ала аламыз, ал Ресей өз кезегінде біздің мемлекетіміздегі қытайдың өктемдік саясатына қатысты қатты алаңдаушылық танытуда. Сонымен қатар, Қазақстан ҰҚКҰ (ОДКБ) мүшесі болып табылатындықтан, сәйкесінше Қытайдың әскер жағынан бізге күш көрсетуі шын мәнінде Ресейге деген шабуылмен тең.

Сондықтан да, Қытайдың әскер жағынан Қазақстанға күш көрсетуіне жол жоқ. Оның үстіне, біз мемлекеттендіру жүргізгеннен кейін де Қытай өзінің энергетикалық қауіпсіздік сұрағына басшылық ете отырып, біздің мұнайымызды үлкен қызығушылықпен алатын болады.

Қытай ерте ме, кеш пе әлемдік үстемдік сұрағына қатысты АҚШ-пен қақтығысатын болады. Ал АҚШ Қытайға мұнай тасымалдауды тоқтатады немесе басқа бір тәсілдер арқылы қиындатуға тырысады (мысалы, 1971-73 жылдардағы сияқты, Израильдің Иранға шабуылы Парсы шығанағынан мұнайды тасымалдаудың төмендеуіне немесе толықтай тоқтауына әкеледі). Сонымен қатар, бүгінгі күні мұнайдың көп бөлігі Парсы шығанағынан танкерлер арқылы Қытайға тасымалданады. АҚШ-тың Кувейт, Катар, Сауд Аравиясы, Ирак мемлекеттерінде әскери базаның бар болуын ескеретін болсақ, ҚХР үшін бұл өте осал маршрут.

Қазақстаннан мұнай тасымалдау, Парсы шығанағы мемлекеттеріндегі тасымалдан ерекшеленеді, себебі біздің мемлекет пен Қытай арасында құрлықтағы жол шекарасы бар. Сонымен қатар, Қазақстан арқылы Қытай құрлықтағы жол бойынша иран және жақын шығыстағы мұнайды қоса алғандағы барлық Каспийдің мұнайын да ала алады.

Қытай компанияларынан, ұлт меншігіне тиесілі мұнай орындарын қайтару шамамен бір жылдай уақытты алады. Содан кейін біз кішкене кідіріс алып, ҚХР-мен қарым-қатынасымызды оларға мұнаймыздың бір бөлігін Қытайдың юанына сату ұсынысы арқылы қайта жақсартуымыз керек.

Үшінші кезең АҚШ компанияларына тиесілі, біздің мұнай-кен орындарымызды қайтару болып табылады. Бүгінгі күні АҚШ мемлекетіне біздің мұнайдың 25% тиесілі. Бұл тарапта Ресеймен бекіткен Әскери Одақ ҰҚКҰ(ОДКБ) Қазақстанды АҚШ-тан болатын әскери күш көрсетуден қорғайтын болады. Сондай-ақ, Венесуэла мен Боливия (2006-2007 жылдар аралығында мұнай мен газ салаларына мемлекеттіндіру жүргізген) өз мемлекеттерінен американдық компанияларды қуып жіберген күннің өзінде де, АҚШ тарапынан әскери қақтығыстар сезінген де жоқ. Ал бұл елдер басқа мемлекеттермен әскери одақта болмаған және қазір де одақтас емес.

Бізде болуы мүмкін ерекше экономикалық тәуекелдікті біз көріп отырған жоқпыз. Біздегі технологиялар мен құрал-жабдықтардың басым бөлігін АҚШ емес, Еуропа елдері қамтамасыз етеді, сондықтан да осы аймақтарда болуы мүмкін санкциялар қорқыныш тудырмайды. Біздің мұнай АҚШ-қа тасымалданбайды, сол себептен де мұнайымызды тасымалдауға мүмкін болатын тосқауыл да жоқтың қасы.

Мемлекеттендіруді жүргізгеннен кейін АҚШ-пен қарым-қатынасымызды қалпына келтіру үшін, Қазақстан кішкене кідіріс алады. Сонымен үшінші кезеңді жүзеге асыру үшін шамамен 2-3 жылдай уақыт қажет болады.

Төртінші кезең еуропа компанияларына тиесілі немесе шамамен біздің мұнайымыздың 14%-дық үлесін қайтару болып табылады. Бұл кезең өз кезегінде 6 айдан 1 жылға дейінгі уақытты қамтиды.

Ең соңғы біздің қорытынды бесінші кезеңде біз Ресей компанияларына тиесілі мұнайымызды мемлекеттендіреміз. Қазіргі күнде ол біздің мұнайдың 10% иеленеді. Ресей өз даласында мұнайдың үлкен көлеміне ие болғандықтан, мемлекеттендіру үрерісін жеңіл көтеретін болады. Біздің стратегиялық әріптесіміз үшін ең маңыздысы – Қытайдың әскери-саяси ықпалына Қазақстанның өтіп кетпеуі болып табылады. Ал біз оған сөзсіз кепілдік бере аламыз.

Сонымен, кезең-кезең бойынша барлық мемлекеттермен қалыпты қарым-қатынас сақтай отырып, біз ұлтымызға шикізатты сатудан түскен түсімді қайтарамыз.

Біз өз жерін шетелдіктерге сатып және кейіннен оны кері қайтара алмаған ұлт жойылатындығы туралы тарихтан үнемі сабақ алуды ұмытпау қажет. Бұған мысал ретінде, австралиялық аборигендер мен американдық үнділерді айтуға болады. Арабтар жерлерін еуропалықтар мен американдықтарға сатып, кейіннен жәйлап мемлекеттендіру жүргізу арқылы қайтарып ала алды. Сауд Аравия өз мұнайын 1950 мен 1980 жылдар аралығында мемлекеттендірді, дәл осыны 1973 жылы Катар мемлекеті және 1975 жылы Кувейт мемлекеті де жасай алды. Нигерия және ОАР елдері де осылай ете алды. Егерде біз өзімізге заң бойынша тиесілі жерімізді қайтармасақ, онда Қазақстанның өзінің егемендігінен айырылуы ғажап емес.

Ал, Ирак және Ливияның қорқынышты мысалдарына келер болсақ, бұл жерлерде алдымен нақты фактілерді білмек керек. Ирак мемлекеттендіруді 1972 жылы жүргізді, ал ондағы проблемалар ол 1990 жылы Кувейтті басып алғаннан кейін пайда бола бастады. Ливия мемлекеттендіруді 1970-1974 жылдар аралығында жүргізді. Сәйкесінше, Ирак пен Ливияның қазіргі проблемалары мемлекеттендіруге қатысты деген түсінік – қате.

Енді қазіргі басқарушы тап пен Дана Жол стратегиясы арасындағы ең соңғы төртінші айырмашылықты қарастыруға көшейік.

Төртінші айырмашылық: сыртқы саясат.

Монархиялық капиталдың стратегиялық бағыты үнемі қандай-да бір ірі сыртқы ойыншыға сүйенуді талап етеді. Басқарушы тап кедендік және еуропалық одаққа мүше бола отырып, бірде Ресейге және бірде біздің мұнай кен орындарымызды Қытайға сату арқылы оларға сүйенуге тырысады. Кейіннен ол параллельді түрде, АҚШ-тың қолдауына ие болу үшін, біздің кен орындарымызды американдық компаниялардың меншігіне өткізеді. Бұл Абылай ханның саясаты және біздің барлықтарымыз соңында мұның немен аяқталғандығын жақсы білеміз. Ал бұл саясат Қазақстанның Ресей империясының құрамына кіруімен аяқталған.

Дана Жол стратегиясы бұл мәселеге қатысты ірі сыртқы ойыншыларға емес, өзіміздің ішкі өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығына сүйену керек деп біледі. Дана Жол стратегиясы өзіміздің мемлекет пен өзіміздің ұлтқа сүйенеді. АҚШ, Қытай, Ресей мен Еуропа сияқты ірі әлемдік ойыншылардың түрлі қызығушылықтарын, біз өзіміздің ұлттық мүдделерімізді қорғау үшін пайдаланатын боламыз.

Қорыта келгенде келесілерді айтқымыз келеді.

Адамдар көп жағдайда өздерінің мүдделері үшін қызмет етеді. Біздің міндетіміз кез-келген адам өз қызығушылықтарына қол жеткізе отырып, сол уақытта қоғамның да әл-ауқатын арттыратын жүйе қалыптастыру. Яғни, адам өзін ауқаттандыра отырып, бүкіл қоғамды да ауқатты ететін болады. Біздің мемлекеттің қазіргі жүйесі адамға өзінің жеке мүдделерін басқа адамдардың өмір сүру деңгейін төмендетуі есебінен жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Дамыған экономика мен ауқатты қоғам құрған барлық мемлекеттер өздерінің ұлттық байлықтарын бірдей жолмен қалыптастырған. Әрбір мемлекет өздерінің ұлттық ерекшеліктеріне сәйкес бұл жолды түрліше өзгертті. Кей мемлекеттер өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының кейбір салаларын дамытса, енді біреулері басқа салаларын дамытты. Саланы таңдау ұлттың бәсекелестік артықшылық жиынтығының басқа бір ұлтқа деген қатынасына сәйкес таңдалынды. Ал негізінде бұл жол 1651 жылы Англия үшін де және қазіргі Қытай үшін де жалпы алғанда барлығына бірдей болды. Бұл жолдан тайған кез-келген мемлекет ерте ме, кеш пе өзінің экономикалық күшін, оның артынша әскери қуатын жоғалтқан.

Бұл жол – ұлттың өз еңбегі арқылы барлық қажетті тауарларды қамтамасыз ету жолы.

Дана Жол осы жолда тұр және тұра бермек.